Geneza powstania Wydziału Elektrycznego

Zdzisław Grunwald

DZIAŁALNOŚĆ ODDZIAŁU ELEKTROTECHNICZNEGO NA WYDZIALE BUDOWY MASZYN
I ELEKTROTECHNICZNYM POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ (1915—1921)

W roku 1914 podjęto prace dotyczące powołania i organizacji przyszłej Politechniki, a wzięli w nich udział : Henryk Czopowski, Stanisław Patschke, Ignacy Radziszewski (z sekcji Politechnicznej Towarzystwa Kursów Naukowych), Leon Karasiński, Stefan Kossuth, Czesiaw Witoszyński (ze Szkoły H. Wawelberga i S. Retwanda) oraz Wiktor Biernacki i Aleksander Wasiutyński (z Warszawskiego Instytutu Politechnicznego). Wśród postulowanych 4 lutego 1915 r. pięciu grupach specjalności - znalazła się grupa mechaniczno-elektrotechniczna, kierowana przez inż. Stanisława Patschke.
Opracowano programy dla 5 wydziałów, a mianowicie : inżynierii budowlanej, budowy maszyn, elektrotechniki oraz chemii, a następnie dla architektury - postanawiając, że „Politechnika ma być największą uczelnią techniczną, przygotowującą ludzi zarówno do pracy w przemyśle, jak i do pracy twórczej na polu nauk technicznych”.
Wydarzenia biegły teraz szybko : 5 sierpnia 1915 r. gmachy Politechniki zostały zajęte przez wojska niemieckie, 16 października Wydział Oświecenia zatwierdził kandydatury dziekanów (w tym inż. Stanisław Patschke dla Wydziału Budowy Maszyn i Elektrotechnicznego), 2 listopada 1915 r. generał-gubernator Hans Hartwig von Beseler nadal tymczasowy statut Politechnice, a mianowany kuratorem ppłk Bogdan Hutten-Czapski wręczył inż. Zygmuntowi Straszewiczowi nominację rektorską.
15 listopada 1915 r. odbyła się w gmachu Fizyki uroczysta inauguracja Politechniki Warszawskiej. Rozpoczęto wykłady na 4 wydziałach: Inżynierii Budowlanej i Rolnej, Chemicznym, Budowy Maszyn i Elektrotechnicznym oraz Architektonicznym. Politechnika miała w tym czasie 25 nauczycieli akademickich. Mimo przekonania o celowości powołania odrębnego Wydziału Elektrotechnicznego postanowiono chwilowo uruchomić wspólny Wydział Budowy Maszyn i Elektrotechniczny, a to ze względu na wspólne programy studiów na pierwszych semestrach oraz na brak kadry wykładowców - elektrotechników. Niemniej, w roku akademickim 1917/ /1918, gdy biegł już 5 semestr, Senat Politechniki uznał potrzebę rozdzielenia Wydziałów Budowy Maszyn i Elektrotechnicznego. W programie studiów 1917/1918 r. Wydziału Budowy Maszyn i Elektrotechnicznego widnieje już 465 godzin zajęć dydaktycznych z przedmiotów elektrotechnicznych (tabl. 2.1). Oprócz wykładowców — inż. Kazimierza Drewnowskiego, inż. Wacława Günthera i inż. Stanisława Wysockiego spotykamy nazwiska asystentów - Konstantego Dobrskiego i Janusza Groszkowskiego.

Tablica 2.1. Zajęcia Z elektrotechniki w roku akademickim 1917/1918 na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechnicznym Politechniki Warszawskiej

Inż. Kazimierz Drewnowski był w tym czasie delegatem Wydziału i wchodził z dziekanem Czesławem Witoszyńskim (lata 1916/1917-1920/ 1921) w skład Senatu Politechniki.
Już w 1916 r. inż. Kazimierz Drewnowski zaczyna organizację budowy (w gmachu Fizyki) Laboratorium Miernictwa Elektrotechnicznego (rys. 2.3). Jest on prekursorem nowoczesnej koncepcji studiów elektrotechnicznych, opartej na wzorach zachodnich, a dotyczącej wyodrębnienia w Politechnice kierunków teoretycznych i doświadczalnych. Po ćwiczeniach rachunkowych dużą wagę przykłada się do Laboratoriów. Będzie to miało wpływ na strukturę przyszłego Wydziału Elektrotechnicznego.
Prowadzony od 1917 r. przez inż. Kazimierza Drewnowskiego wykład z elektrotechniki przejmuje w 1918 r. inż. Mieczysław Pożaryski, rozszerzając go następnie na prądy szybkozmienne (w 1920 r.), stanowiące zalążek późniejszej specjalności radiotechnicznej. Prof. Mieczysław Pożaryski staje się jednym z głównych organizatorów Wydziału.
22 czerwca 1917 r. generał-gubernator Beseler zawiesza czynności Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego. Statut z 1 października 1917 r. daje pewne uniezależnienie się Uczelni, wznowienie zajęć następuje 7 listopada 1917 r.
25 października 1917 r. oraz następnie 4 stycznia 1918 r. wydano dwa ważne akty prawne — „Przepisy dla studentów Politechniki Warszawskiej” i „Przepisy ogólne o egzaminach dyplomowych w Politechnice Warszawskiej”. Na Oddziale Elektrotechnicznym (a również i na Oddziale Budowy Maszyn) obowiązuje od 1918 r. tzw. egzamin półdyplomowy, z wpisem do indeksu. W marcu 1918 r. powstaje Zakład Urządzeń Elektrycznych kierowany przez inż. Stanisława Odrowąża-Wysockiego (założyciela i redaktora w 1919 r. „Przeglądu Elektrotechnicznego”).

Zapoczątkowane w 1918 r. przez inż. Aleksandra Olendzkiego wykłady Z telefonii, telegrafii i sygnalizacji, przejmuje w 1920 r. inż. Roman Trechciński, organizując Laboratorium Elektrotechniki Prądów Słabych. W 1918 r. rozpoczynają się również zajęcia w Laboratorium Maszyn Elektrycznych, zlokalizowanym w hallu gmachu Fizyki (o powierzchni 480 m kwadratowych), kierowanym przez inż. Konstantego Zórawskiego; czynny w organizowaniu laboratorium jest inż. Mateusz Nacholiński. Chociaż 18 września 1918 r. odbywa się inauguracja roku akademickiego w Politechnice, to 7 listopada 1918 r. Senat zawiesza wykłady. Przerwa w zajęciach dydaktycznych będzie trwała do października 1919 r. Wznowienie zajęć nastąpi w wyniku starań podjętych w sierpniu 1919 r.
11 listopada 1918 r. studenci Politechniki biorą czynny udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie, a następnie licznie wstępują do odradzającego się wojska polskiego. O prowadzeniu jednak pewnych prac w Politechnice świadczy pismo Rektora Jana Zawidzkiego z dnia 12 listopada 1918 r., skierowane do wykładowców i asystentów Politechniki.
Stabilizacja pracowników Politechniki nastąpiła 8 stycznia 1919 r. „Dekretem w przedmiocie mianowania pierwszego składu profesorów w Politechnice Warszawskiej” i objęła 38 profesorów. Znaleźli się wśród nich trzej elektrycy Mieczysław Pożaryski (podstawy elektrotechniki), Stanisław Odrowąż-Wysocki (urządzenia elektryczne) oraz Konstanty Zórawski (budowa maszyn elektrycznych). Wśród nominowanych profesorów są ponadto nie elektrycy, ale prowadzący wykłady dla studentów elektryków, jak Ignacy Radziszewski (statyka wykreślna), Zygmunt Straszewicz (mechanika teoretyczna), Leon Karasiński (wytrzymałość tworzyw), Stanisław Łukasiewicz (dźwignice), Bohdan Stefanowski (termodynamika), Ludwik Szperl (chemia), Karol Taylor (silniki spalinowe) oraz Bolesław Tołłoczko (maszynoznawstwo).
Wykłady dla studentów elektryków prowadzili również Juliusz Rudnicki (matematyka), Marian Grotowski (fizyka) i Henryk Korwin-Krukowski (technologia metali).
W roku akademickim 1919/1920 wraca z Leningradu prof. Leon Staniewicz i przejmuje wykłady z podstaw elektrotechniki i teorii prądów zmiennych, otrzymawszy 1 marca 1920 r. Katedrę Elektrotechniki Teoretycznej.
Inż. Roman Podoski rozpoczyna w 1919/1920 r. wykłady o tramwajach i kolejach elektrycznych, wydając w 1922 r. 2-tomowe dzieło „Tramwaje i koleje elektryczne”. Stanowi ono nowość w zakresie tej specjalności. Powstają też pierwsze książki dla elektryków, jak - Leon Karasiński „Wytrzymałość tworzyw” (1919 r), Stanisław Wysocki „Urządzenia elektryczne do siły i światła” (1920 r), Bohdan Stefanowski „Termodynamika techniczna” (1922 r.) oraz skrypt Kazimierza Drewnowskiego „Podstawy elektrotechniki” (1918 r.).

2.3. POWSTANIE I KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYDZIAŁU ELEKTROTECHNICZNEGO
W POLITECHNICE WARSZAWSKIEJ (1921—1924)
 

Po skończonej wojnie, w latach 1918-1921, powraca z wojska spora liczba studentów Politechniki wznawiających studia. Nową podstawę prawną uzyskała Politechnika Warszawska 14 czerwca 1921 r. dzięki nowemu statutowi prawno-organizacyjnemu, opartemu na „Ustawie o Szkołach Akademickich”, z 13 lipca 1920 r., zatwierdzonemu przez ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Utworzono nim w Politechnice 6 Wydziałów, a wśród nich odrębny Wydział Elektrotechniczny. Toteż od powyższej daty liczy się istnienie Wydziału.

Rada Wydziału Elektrotechnicznego skiada się w 1921 r. z czterech profesorów elektryków:

oraz czterech zaproszonych profesorów Wydziału Mechanicznego:

Dziekanem Wydziału został prof. Leon Staniewicz, którego 15 października 1921 r., wybrano rektorem Politechniki; godność dziekana przejął w październiku 1921 r. prof. Mieczysław Pożaryski, piastując Ją do roku akademickiego 1924/1925.

Od roku akademickiego 1921/1922 następuje intensywny rozwój Wydziału Elektrotechnicznego. Zostają opracowane programy zajęć, wprowadzono indeksy wydziałowe (rys. 2.5), ustalono kolejność zdawania egzaminów, przyjęto 15-tygodniowy semestr. Liczba godzin dydaktycznych, obowiązujących studenta, wynosiła w ciągu 4 lat studiów 4425. Następnie wprowadzono blankiety egzaminacyjne (opłata później 4,80 zł). Na potrzeby wojska uruchomiono w 1921 r. dodatkowo szkolenie w zakresie łączności (fotografia powyżej). Program zajęć z przedmiotów elektrotechnicznych w 1921 r. podano w tabl. 2.2.
 

W roku akademickim 1921/1922 opuszcza Wydział sześciu pierwszych absolwentów inżynierów elektryków, wśród których są : Janusz Leon Groszkowski, Adolf Jan Morawski, Jerzy Roman, a między 14 absolwentami w roku akademickim 1922/1923 są: Czesław Dąbrowski, Zygmunt Gogolewski, oraz Stcinislaw Kończykowski który zostaje w 1922 r. asystentem prof. Stanisława Wysockiego. Inż. Janusz Groszkowski podejmuje w r. 1922/1923 wykłady z lamp katodowych. Pierwsze dwie kobiety inżynierowie elektrycy kończą studia w 1924 r., są to : Jadwiga Bujwidówna-Demlowa i Wanda Szwalbówna-Forbertowa (żony również elektryków).

Wydział Elektrotechniczny stal się w tych latach atrakcyjny, liczba kandydatów znacznie przekraczała liczbę wolnych miejsc (w roku akademickim 1922/1923 było 230 kandydatów), toteż od roku akademickiego 1921/1922 zaczęto przyjmować wolnych słuchaczy, a począwszy od roku akademickiego 1922/1923 wprowadzono konkursowe egzaminy wstępne (które jednak nie obowiązywały osób powracających z wojska). Dane liczbowe studentów przedstawia tabl. 2.3.
 

Jesienią 1924 r. rewindykowano ze Związku Radzieckiego część wyposażenia Warszawskiego Instytutu Politechnicznego, który ewakuowano do Rosji w 1915 r. Rozbudowa Wydziału dotyczyła również wzrostu kadry naukowej - w ciągu 3 lat przybyło kilku wysoko kwalifikowanych specjalistów - naukowców, którzy wybitnie przyczynili się do dalszego rozwoju Wydziału. Powstały też dalsze Katedry na Wydziale Elektrotechnicznym (tabl. 2.4).

 
W związku z różnicującym się stopniowo programem studiów - powstały w roku akademickim 1924/1925 (po półdyplomie) dwa Oddziały — dziś już o historycznych nazwach : Oddział Prądów Silnych oraz Oddział Prądów Słabych i Radiotechniki (które następnie w roku akademickim 1936/1937 r. przekształcono na Oddziały : 1) Prądów Silnych, sekcje : eksploatacyjną, konstrukcyjną i elektrotechniki wojskowej, 2) Telekomunikacji, sekcje: teletechniczną, radiotechniczną i dwie elektrotechniki wojskowej). Uznano, że „Inżynier elektryk powinien być najdokładniej obznajmiony z elementami nauk technicznych w ogóle i elektrotechnicznych w szczególności, oraz powinien mieć szeroki pogląd na urządzenia elektryczne w ogóle”. Powyższy podział zapoczątkował wyłonienie później- szych specjalności na Wydziale.

W 1924 r. odbywa się na Wydziale pierwsza habilitacja — doc. Romana Podoskiego.

Tablica 2. 4. Stan nowej kadry Wydziału Elektrotechnicznego W latach 1921—1924

*Najmłodszy wykładowca (24 lata).

Wydział Elektrotechniczny, zlokalizowany w gmachu Fizyki, zwanym tym czasie również gmachem Elektrotechniki, zajmował oprócz dużego audytorium, hali (na laboratorium maszyn elektrycznych), kreślarnie dyplomowe i gabinety na I piętrze oraz pomieszczenia dla miernictwa elektrotechnicznego na II piętrze. Mieściło się też w gmachu Fizyki zapoczątkowane w 1922 r. przez prof. Kazimierza Drewnowskiego — Laboratorium Wysokich Napięć, w którym od roku akademickiego 1924/1925 zaczęto zajęcia dydaktyczne oraz prace dla przemysłu. W „Pracowni probierczej” badano materiały izolacyjne, przewodzące i magnetyczne oraz sprawdzano precyzyjne mierniki laboratoryjne.

W wyniku wszczętych starań o budowę gmachu elektrotechniki - w maju 1924 r. miasto przydzieliło Politechnice teren pod budowę nowych gmachów: aerodynamiki, elektrotechniki i technologii chemicznej. Dzięki usilnym staraniom prof. K. Drewnowskiego, gmach Elektrotechniki stanął w latach trzydziestych. Otwarcie nastąpiło 7 grudnia 1934 r. Zlokalizowano W nim Zakłady : Miernictwa Elektrycznego, Radiotechniki Teletechniki.

 
Od roku akademickiego 1924/1925 wprowadzono na Wydziale dwuczęściowy egzamin dyplomowy, ustalony rozporządzeniem ministra WRiOP dnia 24 marca 1924 r. Składał się on z egzaminu pisemnego dotyczącego jednego z trzech przedmiotów elektrotechniki teoretycznej, maszyn elektrycznych lub urządzeń elektrycznych (z zastrzeżeniem, że nie mógł to być przedmiot pracy dyplomowej) oraz z egzaminu ustnego, obejmującego zarówno obronę pracy dyplomowej, jak i odpowiedzi na pytania ogólne z innych przedmiotów. Podkreślić należy, że sprawność nauczania w roku akademickim 1924/1925 była mała (4% zarejestrowanych na Wydziale), co wiązało zarówno z przerwami W studiach (lata wojny 1918—1921), jak trudnościami bytowymi studentów, oraz z przeładowanym zbyt szczegółowym programem zawie rającym wiele pracochłonnych zajęć projektowych i 1aboratoryjnych.

Regulaminowy 4-letni okres studiów przedłużył się średnio 7 lat.

Na wniosek Rady Wydziału Elektrotechnicznego powzięty 20 czerwca 1924 r. Senat Po1itechni ki nadal 3 stopnie doktora honoris causa. Były to pierwsze doktoraty tego typu w Politechnice. Promowani zostali trzej wybitni elektrotechnicy Polscy: - prof. Ignacy Mościcki, w dziedzinie elektrochemii oraz techniki wysokich napięć (promotor prof. Kazimierz Drewnowski), - inż. Karol Pollak, w dziedzinie chemicznych źródel energii (promotor - prof. Startisiaw Wysocki), - prof. Aleksander Rothert, w dziedzinie maszyn elektrycznych (promotor - prof. Konstanty Żórawski). Uroczysta promocja odbyła się w Politechnice 11 stycznia 1925 r. W obecności profesorów, przedstawicieli rządu, społeczeństwa i studentów (rys. 2.7). Po przemówieniach - rektora Czesława Skotnickiego, dziekana Mieczysława Pożaryskiego, promotorów oraz promowanych - chór odśpiewał „Gaude Mater Polonia”. Na bankiecie w Stowarzyszeniu Techników obecny był m. in. gen. inż. Władysław Sikorski. Profesorowi Ignacemu Mościckiemu, na wniosek Wydziału Chemicznego, Politechnika w 1926 r. nadała powtórnie doktorat h.c., z dziedziny chemii.   Inauguracja roku akademickiego 1924/1925 zbiegła się w Politechnice w dniach 12-13 października 1924 r. ze Zjazdem. absolwentów byłego Warszawskiego Instytutu Politechnicznego (w . 25-lecie uruchomienia). W miesiąc po tej uroczystości ppłk Bogdan Hutten-Czapski, były kurator Politechniki w latach 1915-1918 - wręczył ufundowane przez siebie łańcuchy rektorskie i dziekańskie, a wśród nich łańcuch Dziekana Wydziału Elektrycznego (obecny łańcuch, powojenny, jest projektu zastępcy prof. Stanisława Wocjana; rys. 2.8). W latach 1924/1925 Wydział zmienia nazwę — na Wydział Elektryczny Politechniki Warszawskiej. Fotografia (rys. 2.9) przedstawia grupę profesorów z tych lat (fotografia jest z roku akademickiego 1927/1928).